Prawo podatkowe jest najprawdopodobniej tą gałęzią prawa, która wywołuje najwięcej negatywnych emocji. Większość przedsiębiorców, w tym tych młodych zajmujących się internetowymi i technologicznymi projektami, uważa, że jest to materia bardzo skomplikowana. Taki stan rzeczy ma dwa źródła.
Po pierwsze kwestie podatkowe regulowane są w wielu aktach prawnych. Przeciętny odbiorca nie dość, że nie rozumie języka jakim posługuje się ustawodawca, to dodatkowo jest przerażony ilością przepisów jakie potencjalnie powinien znać. Po drugie, osoby prowadzące działalność gospodarczą boją się następstw złego zastosowania lub niezastosowania się do wymagań stawianych przez prawo podatkowe.
Wiąże się to z całą pewnością z brakiem zaufania do działalności organów podatkowych i skarbowych. Powszechne jest przeświadczenie, że podmioty te mogą zrobić z podatnikiem niemal wszystko bez żadnych konsekwencji. Pomijając rozstrzygnięcie tego ostatniego zagadnienia, sytuacja w której do nieznajomości prawa dochodzi strach z pewnością jest sytuacją niepożądaną. Dlatego w tym rozdziale dowiesz się o co dokładnie chodzi z kontrolą przestrzegania prawa podatkowego.
Formy prawne kontroli podatkowej
Powszechne wyobrażenie o kontroli przestrzegania prawa podatkowego sprowadza się do wizyty urzędników skarbowych w siedzibie firmy, którzy na długie lata paraliżują jej działalność. W rzeczywistości pod terminem „kontrola skarbowa” kryje się kilka procedur, które mogą być stosowane przez powołane do tego organy państwowe.
Kontrola przestrzegania prawa podatkowego może przybrać formę prawną:
- czynności sprawdzających,
- kontroli podatkowej,
- czynności weryfikacyjne,
- postępowania kontrolnego.
Już na wstępie łatwo zauważyć, że potocznie rozumiana kontrola skarbowa to jedynie jeden element składający się na większą całość. Kontrola przestrzegania prawa podatkowego może odbywać się w różnych formach i może być przeprowadzana przez różne organy.
Co więcej, w wielu przypadkach może okazać się, że kontrolowany podatnik nie będzie nawet wiedział, że stosowane są wobec niego jakiekolwiek czynności. Warto więc przyjrzeć się bliżej poszczególnym rodzajom kontroli związanej z prawem podatkowym.
Czynności sprawdzające
Czynności sprawdzające to podstawowy i zarazem najpowszechniejszy rodzaj kontroli wykonywanej przez organy skarbowe. Uprawnionym organem do jej przeprowadzenia jest naczelnik właściwego urzędu skarbowego, naczelnik właściwego urzędu celnego, wójtowie, burmistrzowie oraz prezydencji miast, a więc organ podatkowy pierwszej instancji.
Ten rodzaj kontroli odbywa się wyłącznie w siedzibie organu wszczynającego kontrolę. Podatnik nie jest o niej informowany, aż do momentu wykrycia nieprawidłowości. Jest to kontrola polegająca na weryfikacji dokumentów złożonych przez podatnika i dokonywana jest z urzędu.
Organ kontrolujący dokonuje analizy dokumentów pod kątem formalnym, czyli bada poprawność ich wypełnienia, jak i merytorycznym, czyli bada stan wykazany w złożonych deklaracjach ze stanem faktycznym.
Czynności sprawdzające polegają na:
- sprawdzeniu terminowości składania deklaracji podatkowych,
- sprawdzeniu terminowości wpłacania zadeklarowanych podatków,
- ocenie formalnoprawnej poprawności deklaracji, oraz
- ocenie materialnoprawnej złożonej deklaracji.
W tej procedurze organ skarbowy ma prawo do kontroli wszelkich dokumentów, do których złożenia zobowiązany jest podatnik. Są to m.in. deklaracje, ale również inne zeznania podatkowe, wykazy oraz różnego rodzaju informacje.
Czynności sprawdzające dotyczą przede wszystkim zobowiązań, których wysokość ustala samodzielnie podatnik w drodze tzw. samoobliczenia. Złożenie przez podatnika deklaracji podatkowej należy uznać za zgłoszenie obowiązku podatkowego oraz wniosek o podjęcie czynności zmierzających do ustalenia wysokości podatku.
W ramach czynności sprawdzających organ skarbowy może podjąć procedurę zewnętrzną w momencie gdy stwierdzone zostanie prawdopodobieństwo braku zachowania terminów do złożenia deklaracji oraz zapłaty należnego podatku. Może ona zostać uruchomiona także przy stwierdzeniu braku rzetelności złożonej deklaracji. Procedura ta wymaga na tym etapie uczestnictwa podatnika.
Kontrola podatkowa
Kontrola przestrzegania prawa podatkowego może przybrać także formę prawną kontroli podatkowej. Organem uprawnionym do przeprowadzania takiej kontroli są organy podatkowe pierwszej instancji czyli ww. właściwy naczelnik urzędu skarbowego, właściwy naczelnik urzędu celnego oraz wójt, burmistrz lub prezydent miasta. Celem kontroli podatkowej jest zweryfikowanie wywiązywania się z obowiązków podatkowych przez podmiot kontrolowany.
Do podstawowych obowiązków podatnika należą:
- obowiązki rejestracyjne,
- obowiązki dokumentacyjno-ewidencyjne,
- obowiązki sprawozdawcze, oraz
- obowiązki informacyjne.
Podobnie jak ma to miejsce przy czynnościach sprawdzających, kontrola podatkowa może mieć charakter dokumentalny, polegający na analizie dokumentów odzwierciedlających stan podmiotu kontrolowanego. Dokumenty te powinny dotyczyć stanów, zasobów oraz procesów gospodarczych i finansowych będących przedmiotem kontroli. Kontrola taka może być przeprowadzona zarówno w siedzibie urzędu jak i u podatnika.
Ustawodawca wyposażył jednak organy podatkowe przeprowadzające kontrolę podatkową w możliwość przeprowadzenia kontroli faktycznej. Jest to metoda bezpośrednia polegająca na ustaleniu stanu rzeczywistego poprzez oględziny, liczenie, ważenie mierzenie, inwentaryzacja lub lustracja przeprowadzana u podatnika. Z racji charakteru tej odmiany kontroli podatkowej, jest ona przeprowadzana u podatnika.
Przedmiotem kontroli podatkowej są trzy grupy podatków. Do kontroli każdej z nich właściwe są różne organy, co przedstawia poniższa tabela.
| I GRUPA | II GRUPA | III GRUPA |
| Podatek akcyzowy,podatek od gier,podatek od wydobycia niektórych kopalin. | Podatek dochodowy od osób fizycznych,podatek dochodowy od osób prawnych,podatek tonażowy,podatek od spadków i darowizn,podatek od czynności cywilnoprawnych. | Podatek rolny,podatek leśny,podatek od nieruchomości,podatek od środków transportowych,opłata targowa, miejscowa, uzdrowiskowa, od posiadania psów. |
| Naczelnik urzędu celnego. | Naczelnik urzędu skarbowego. | Wójt, burmistrz, prezydent miasta. |
Kontrola podatkowa podejmowana jest zawsze przez organ podatkowy. Przepisy nie precyzują wprost przesłanek jej wszczęcia. Analiza przepisów wskazuje jednak, że jest ona podejmowana na skutek wewnętrznych planów organu podatkowego, planów strategicznych narzuconych przez organ nadzoru lub w wyniku bieżących potrzeb. Co ważne kontrola podatkowa może być prowadzona jako część innej kontroli (tzw. kontrola towarzysząca) co czyni z niej istotne narzędzie w działaniach podejmowanych razem z innymi organami na szczeblu centralnym, regionalnym i międzynarodowym. Warto również podkreślić, że kontrola podatkowa nie może być ponownie przeprowadzana w zakresie, co do którego została wydana już decyzja ostateczna.
Kontrola podatkowa może być wszczęta także w sytuacjach nadzwyczajnych w celu:
- przeciwdziałaniu popełnienia przestępstwa skarbowego,
- przeciwdziałaniu popełnienia wykroczenia skarbowego,
- zabezpieczenia dowodów popełnienia czynu zabronionego.
Postępowanie weryfikacyjne
Kolejną procedurą sprawdzającą wykonywanie obowiązków podatkowych jest podatkowe postępowanie weryfikacyjne. Podobnie jak w przypadku czynności sprawdzających oraz postępowania kontrolnego dokonywane jest ono przez organy podatkowe pierwszej instancji. Stosowanie tego rodzaju kontroli ograniczone jest do podatków, których wymiar określany jest w drodze samoobliczenia przez samego podatnika.
Przedmiotem kontroli w formie postępowania weryfikacyjnego jest działalność podatnika związana z następującymi podatkami:
- podatek dochodowy od osób fizycznych,
- podatek dochodowy od osób fizycznych w formie ryczałtu ewidencjonowanego,
- podatek dochodowy od osób prawnych,
- podatek od towarów i usług,
- podatek akcyzowy,
- podatek od gier,
- podatek od wydobycia niektórych kopalin,
- podatek tonażowy,
- podatek od czynności cywilnoprawnych,
- podatek od spadków i darowizn.
Postępowanie weryfikacyjne wszczynane jest w celu korekty wykazanego przez podatnika zobowiązania podatkowego oraz wymiar podatku jeżeli podatnik mimo istnienia obowiązku go nie uiścił. W takim wypadku organ podatkowy dokona również ustalenia osób odpowiedzialnych za niezapłacenie podatku lub zapłacenie go w błędnie obliczonej kwocie.
Podczas procedury weryfikacyjnej organ podatkowy bierze pod uwagę:
- podstawę opodatkowania,
- prawidłowość zastosowanych stawek podatkowych,
- zastosowane odliczenia od podstawy opodatkowania,
- zastosowane odliczenia od podatku, oraz
- dodatkowe wyłączenia i zwolnienia.
Organ podatkowy może zainicjować postępowanie weryfikacyjne w przypadku podatnika, który zataja wobec organu źródła swoich przychodów. Powinno się ono zakończyć wydaniem decyzji ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego.
Organ podatkowy w trakcie postępowania weryfikacyjnego sprawdza rzetelność złożonego przez podatnika zeznania oraz jeśli uzna, że dane, na podstawie których podatnik dokonał samoobliczenia należnego podatku są niewiarygodne, dokonuje samodzielnego ich ustalenia na podstawie dostępnego materiału dowodowego. W przypadku wymiar podatku w złożonej przez podatnika deklaracji jest nieprawidłowy, organ podatkowy powinien dążyć do jej korekty.
Postępowanie kontrolne
Do podstawowych procedur kontrolnych poprawności stosowania prawa podatkowego zalicza się także postępowanie kontrole. W odróżnieniu do wszelkich uprzednio wymienionych postępowań, przeprowadzanie tej procedury należy do kompetencji dyrektorów urzędów kontroli skarbowej oraz do Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej, w imieniu których bezpośrednio działają inspektorzy kontroli skarbowej oraz pracownicy niebędący inspektorami.
Postępowanie kontrolne jest najbardziej sformalizowaną procedurą związaną z kontrolą stosowania prawa podatkowego. Może być wszczęte jedynie z urzędu. Zakres postępowania kontrolnego w porównaniu do innych rodzajów kontroli jest najszerszy. Obejmuje bowiem:
- kontrolę deklarowanych podstaw opodatkowania podatków stanowiących dochód budżetu państwa,
- kontrolę prawidłowości obliczania i wpłacania podatków stanowiących dochód budżetu państwa,
- ujawnienie i kontrolę niezgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej,
- ujawnienie i kontrolę dochodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów,
- kontrolę źródeł pochodzenia majątku,
- badanie rzetelności deklarowanych podstaw opodatkowania podatków stanowiących dochód jednostek samorządu terytorialnego,
- badanie prawidłowości obliczania i wpłacania podatków stanowiących dochód jednostek samorządu terytorialnego.
Działania organów podatkowych prowadzących postępowanie kontrolne powinny chronić interesy i prawa majątkowe Skarbu Państwa. Charakter działań podejmowanych w postępowaniu kontrolnym przedstawia poniższy diagram:
Działania organu podatkowego powinny być poprzedzone czynnościami analitycznymi, monitoringiem wewnętrznym oraz analizą fiskalną. W szczególnych przypadkach, takich jak zapobieżenie popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia skarbowego albo zabezpieczenie dowodów jego popełnienia możliwe jest przeprowadzenie postępowania kontrolnego bez czynności ww. czynności poprzedzających.
Uprawnienia przysługujące organom podatkowym
W toku przeprowadzania czynności kontrolnych organom podatkowym przysługuje szereg uprawnień. Są to (i) uprawnienia do podejmowania i przeprowadzania poszczególnych czynności postępowania, (ii) uprawnienia do oceny materiału dowodowego oraz (iii) uprawnienia do stosowania środków przymuszających i prewencyjnych.
Przykładami uprawnień w zakresie podejmowania i przeprowadzania poszczególnych części postępowania jest:
- wystąpienie do sądu z wnioskiem o wyznaczenie kuratora dla osoby nieobecnej,
- kierowanie wezwań,
- wystąpienie do instytucji finansowych z żądaniem przekazania informacji dotyczących kontrolowanego,
- wyznaczenie stronie terminu na przedstawienie dowodu,
- powołanie biegłego,
- dokonanie oględzin,
- przeszukanie pomieszczeń,
- przesłuchanie świadka,
- przesłuchanie strony,
- wstęp do lokalu mieszkalnego,
- żądanie udostępnienia akt i ksiąg,
- żądanie okazania majątku podlegającego kontroli,
- sprawdzenie dokumentów u kontrahentów podmiotu kontrolowanego,
- badanie towarów i surowców,
- legitymowanie,
- przeszukanie osób.
Powyższy katalog jest jedynie przykładowym zestawieniem uprawnień organów podatkowych.
Dowody w kontroli podatkowej
Postępowania z zakresu kontroli stosowania prawa podatkowego muszą opierać się na dowodach, które organy podatkowe powinny zebrać w ich toku. Do najważniejszych dowodów należą:
- przesłuchanie świadka,
- przesłuchanie strony (podatnika),
- oględziny,
- opinia biegłego,
- deklaracja podatkowa,
- informacja podatkowa,
- dokumenty zgromadzone w toku prowadzonego postępowania,
- oświadczenia stron,
- fakty powszechnie znane niewymagające przeprowadzenia szczególnego postępowania dowodowego.
Uprawnienia podmiotu kontrolowanego
Do podstawowych uprawnień podmiotu kontrolowanego należy m.in.:
- uczestniczenie w czynnościach podejmowanych przez organy podatkowe,
- możliwość działania przez pełnomocnika,
- wgląd w akta sprawy,
- żądanie przeprowadzenia dowodu,
- wnioskowanie o odebranie oświadczenia na okoliczność potwierdzenia faktów lub stanu prawnego,
- udział w przeprowadzeniu dowodu z przesłuchania świadka, biegłego, dokonania oględzin łącznie z zadawaniem pytań świadkowi i biegłemu,
- odmowa złożenia zeznań,
- wskazanie na piśmie, że podjęta przez kontrolujących czynność kontrolna zakłóca w sposób istotny jego działalności gospodarczej.
Należy jednak pamiętać, że oprócz uprawnień, podmiot kontrolowany podczas czynności kontrolnych ma również obowiązki. Sprowadzają się one do takiego działania podatnika, które umożliwi kontrolujących przeprowadzenie kontroli podatkowej czyli jej wszczęcie, przeprowadzenie konkretnych czynności oraz zakończenie czyli doręczenie protokołu kontroli.
Zakończenie postępowania
| Czynności sprawdzające | Brak wydania decyzji lub doręczenia protokołu kontroli.Zwrot nadpłaty podatku.Skorygowanie deklaracji i wpłata zaległości podatkowej.Wszczęcie postępowania podatkowego: po wniesieniu przez podatnika sprzeciwu na korektę deklaracji z urzędu lub po odmowie skorygowania deklaracji.Wszczęcie postępowania przygotowawczego w rozumieniu kodeksu karnego skarbowego. |
| Kontrola podatkowa | Doręczenie protokołu kontroli stronie.Złożenie przez kontrolowanego zastrzeżeń lub wyjaśnień do protokołu kontroli w terminie 14 dni od doręczenia protokołu.Rozpatrzenie zastrzeżeń kontrolowanego.Zawiadomienie kontrolowanego o rozpatrzeniu zastrzeżeń. |
| Postępowanie weryfikacyjne | Wyznaczenie stronie terminu do wypowiedzenia się w sprawie zebranego materiału dowodowego.Wydanie i doręczenie decyzji kończącej postępowanie. |
| Postępowanie kontrolne | Wyznaczenie stronie 7 dniowego terminu do wypowiedzenia się w sprawie zebranego materiału dowodowego.Wydanie decyzji lub wyniku kontroli i ich doręczenie stronie. |
Konsekwencje karne
Prowadząc działalność gospodarczą, w szczególności będąc młodym przedsiębiorcą otwierającym startup, nie bierze się pod uwagę konsekwencji karnych swoich działań. Warto jednak pamiętać, że niektóre zaniedbania w kwestii wypełniania zobowiązań wynikających z prawa podatkowego mogą stanowić przestępstwo lub wybroczenie w rozumieniu kodeksu karnego skarbowego.
Karami za przestępstwa skarbowe są:
- grzywna,
- ograniczenie wolności
- pozbawienie wolności.
Przykładami przestępstw i wykroczeń skarbowych są:
- utrudnianie organowi podatkowemu przeprowadzenie działań kontrolnych,
- uchylanie się od opodatkowania,
- podanie nieprawdy lub zatajenie prawdy w deklaracji podatkowej,
- nieterminowe złożenie deklaracji podatkowej,
- uporczywe niepłacenie podatku w terminie,
- nieprowadzenie, nieprzechowywanie oraz nierzetelne prowadzenie ksiąg podatkowych,
- niewystawienie faktury lub odmowa jej wystawienia,
- nieprzechowywanie kopii wystawionej faktury,
- dokonanie sprzedaży z pominięciem kasy rejestrującej.
Informacje zamieszczone na tej stronie mają wyłącznie charakter ogólnych wytycznych. Nie stanowią one porady prawnej i nigdy nie należy ich tak traktować. Podkreślamy, że w razie jakichkolwiek wątpliwości, najlepszym rozwiązaniem jest przeprowadzenie samodzielnej szczegółowej analizy sytuacji lub skorzystanie z profesjonalnej pomocy prawnej.